«بسم الله الرّحمـــن الرّحیــم»
هست صلای سر خوان حکیم
«جامی»

          بکار گیری تعابیر و مضامین قرآنی در آفرینش اثر ادبی  از جمله ابزارهای  تأثیر گذاری است که از دیر باز مورد توجه شاعران و سخنوران مسلمان بوده  است . در بلاغت قدیم از این کار با عناوینی چون « اقتباس» ، « تضمین یا درج» ، « تلمیح» « اشاره » و در نقد قدیم با عناوینی از قبیل « مناقضات» ، «سرقات» ، « معارضات» ، « نقائض » ، یاد می شده است . امروزه ، پژوهندگان و منتقدان ادبی ، این امر را « ارتباط بینامتنی»{Intertextuality} تلقی می کنند. بی تردید قرآن کریم تأثیر گذارترین متنی است که شاعران مسلمان با عنوان میراث دینی و ادبی ای غنی با آن تعامل داشته و از آن الهام گرفته اند. نحوی از روابط بینامتنی بین قرآن و آثار ادبی ، « بینامتنی ساختاری » نامیده می شود . که شاعر یا سخنور جزئی از آیه ای یا کلّ آیه ای را در اثر خود می آورد. یا بی هیچ تغییری و یا با تغییری در آن .
سیری در تاریخ ادبیات ، این حقیقت را آشکار می سازد که از صدر اسلام تا کنون شاعران و سخنوران مسلمان  و متعهّد اعم از عرب و عجم ،از این کار روی بر نتافته اند.
علی بن عباس بن جریح یا جرجیسمعروف به ابن رومی {متولد ۸۳۶م - وفات ۸۹۶م} از جمله شاعران ایرانی  سده سوم قمری در دوران  عباسیان است. وی هم‌عصر  معتضد خلیفه عباسی و هم دوران سامانیان  است. از اوست به زبان تازی:

لئن اخطأت فی مدحک فما اخطأت فی منعی
لقد انزلــت حاجــاتی «بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ »

یعنی : اگر من در مدح گفتن تو خطا کردم تو در منع کردن من(و در نتیجه محروم ماندن من) خطا نکردی، زیرا من حاجات خود را به «سرزمینی خشک و بی کشت فرود آوردم».
همانگونه که ملاحظه می شود در مصرع دوم اقتباسی است از این آیه ی شریفه:
«رَّبَّنَا إِنِّيأَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلاَةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ»{ ابراهیم/37}
شاعر معاصر عرب ، احمد شوقی در توصیف نهضت مصر گفته است:

وَ ثَارُوا فَجُـــنَّ جُنُونُ الرِّیَاح
و «زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا»

یعنی : مردم ، قیام کردند و بادها وزیدن گرفت و زمين به لرزشِ [شديد] خود لرزانيده شد.
هم او خطاب به « گلیوم» پادشاه آلمانی که با اتّخاذ سیاست های نابخردانه اش در سال 1906 بحرانی عظیم در اروپا را زمینه سازی کرد گفته است :

جَنَی عَلَینَا عُصـــبَة جَازَفُوا
فَــ«حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ»

یعنی : گروهی با بی تدبیری در حق ما مرتکب جنایت شدند .ما را خداوند بس است . چه نیکو یاوری است.
و باز همو در توصیف آیات قرآن کریم گفته است :

تِلکَ آیُ الفُرقانِ أرسَلَهَا اللهُ
ضیاء«يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ»

که در مصرع دوّم اقتباسی  از آیه ی صورت پذیرفته است :
«اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ وَمَن يُضْلِلْ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ» { الزّمر/23}
@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@
باری ، در میان شاعران فارسی زبان، دانشور و سخن گستر نام آور  و استاد قصیده سرای شعر پارسی ، اوحدالدّین محمّدبن محمّد انوری،معروف به«انوری ابیوردی» و «حجّةالحق» از جملهٔ شاعران  ایرانی سده ششم قمری در دوران  سلجوقیان  است ، که ارتباط تنگاتنگی با قرآن مجید داشته است. و جلوه های فراوانی از آیات قرآن کریم به انحاء گوناگون  در اشعار او، پرتو افکنده است.تا حدّی که با گشت و گذاری در دیوان او به خوبی در می یابیم  که در علوم قرآنی و حدیثی تبحّر کافی داشته است. در این بخش می پردازیم به اقتباساتی که  او از قرآن کریم داشته است:
1- در وزن { فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات} = بحر{ رمل مثمّن مقصور}

خوان خواجه کعبه است و نان او بیت الحرام
نیک بنگر تا به کعبه جز بــه رنج تن رسی؟
بر نبشـــته بر کنـــار نــان او خطـــی سیـــاه
«لَّــــمْ تَكُـــونُواْ بَالِغِـــيهِ إِلاَّ بِشِـــقِّ الأَنفُــسِ»

تمام عبارت مصرع چهارم اقتباس است از این آیه:
«وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُواْ بَالِغِيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ»{ النحل/7}
با این تغییر مختصر که به اقتضای وزن ، مکثی در وسط مصرع چهارم لازم می آید . یا اینکه به همین اقتضا با همزه ی کلمه ی { الّا } که «همزه ی قطع» است و نباید آن را از تلفظ ساقط  کرد ، معامله ی به «همزه ی وصل» گردیده و از تلفظ ساقط می گردد.
2- در همین وزن از اوست در قصیده ای در مدح اکابر بلخ:

قبهٔ اسلام را هجو ای مسلمانان که گفت
«حَاشَ لِلّهِ» بالله ار گــوید جهود خیبری

در مصرع دوم اقتباسی است از این آیه:
« فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَيْهِنَّ وَأَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَأً وَآتَتْ كُلَّ وَاحِدَةٍ مِّنْهُنَّ سِكِّينًا وَقَالَتِ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ وَقَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ وَقُلْنَ حَاشَ لِلّهِ مَا هَذَا بَشَرًا إِنْ هَذَا إِلاَّ مَلَكٌ كَرِيمٌ»{ یوسف/31}
3- و در همین قصیده گفته است:

آنکه آدم را «َعَصَى آدَمُ»ز پا افکنده بود
گرنه از «ثُمَّ اجْتَبَـاهُ» اوش دادی یاوری

که در مصرع نخست اقتباسی است از این آیه :
«فَأَكَلَا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى»{ طه/121}

و در مصرع بعدی ، اقتباسی است از این آیه:
« ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدَى»{طه/122}

4- و باز از جمله ابیات همین قصیده است این بیت:

آن کـــه قــوم نــوح را از تـنـد بــاد «لَا تَذَرْ»
 در دو دم کرد از زمین آسیب قهرش اسپری

که «لَا تَذَرْ» در مصرع اوّل آن، اقتباس است از آیه ی :
«وَقَالَ نُوحٌ رَّبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّارًا»{ نوح/26}
5- و هم از اوست در وزن :{ فعولن فعولن فعولن فعل}=بحر{متقارب مثمّن محذوف}

تکلّـــف میـــان دو  آزاده  مـــرد
 بود ناپسنـــدیده و سخــت خـــام
بیا تا تکلّـــف به یـــک سـو نهیم
نه از تو رکـوع و نه از من قیام
به سنت کنـیم اقتـــدا زیــن سپس
«سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ»،«علیک السّلام»

در مصرع آخر اقتباس از دو آیه ی ذیل صورت پذیرفته است:
الف: «وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسِيمَاهُمْ وَنَادَوْاْ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَن سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ»{ الاعراف/46}
ب:« قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا»{مریم/47} با جابجائی مبتدا و خبر و الحاق{ الف و لام} بر سر کلمه ی {سلام}.
6-  و باز در همین وزن است از او:

به نزدیک خواجه بدم چند روز
بـــلانـفـــع دنیـــا  وَ  لا آخـــرة
دگـــر بـاره رفتـم به نزدیک او
فَـ« تِلْـــكَ إِذًا كَـــرَّةٌ خَاسِـرَةٌ »

که در مصرع آخر، اقتباسی است از :
«قَالُوا تِلْكَ إِذًا كَرَّةٌ خَاسِرَةٌ»{ النازعات /12}
7- در وزن{مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن }=بحر{هزج مثمن سالم}

برو جان پدر تن در مشيت ده که ديـــر افتد
ز ياجـــوج تمنّـــي رخنه در سد «ولوشينا»

« وَلَوْشِينَا» در مصرع دوّم،با تغییری مختصر(تخفبف همزه) به اقتضای قافیه،اقتباسی است ازآیه ی شریفه:
« وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ»{السجده/13}
8- نیز از اوست در همین وزن:

سمند فخـــر دیــن فاخر ز فخــرت مفتخر بادا
کمند قهـــر هــر قاهـــر ز قهـرت مقتصر بادا
اگر گـــردون به یک ذره بگــردد برخلاف تو
همــــه دوران او« ایّام نَحْـــسٍ مُّسْـتَمِرٍّ » بادا
قــوام دولـــت ما را چـــو امــر قدقضی گشتی
دوام محـــنت اعـــدات « أَمْـــرٍ قَـدْ قُدِرَ » بادا
اگـــر کشـــتی عـــزّ و جاه جز بار تو برگیرد
همـه الـــواح معقـــودش «جَرَادٌ مُّنتَشِرٌ » بادا
عروس طبع یک دانا اگر جز بر تو عیش آرد
زبان جهـــل صد دانا به جهـــلش بر مقـر بادا
صفای صفهٔ صـــدرت به صــف صابران دین
چو وصف«جنةالفردوس»«مَاء مُّنْهَمِر» بادا
ز بهر حفظ جانت را به هر جایی که بخرامی
عنان دولتـــت در دســـت الیاس و خضر بادا

در این سروده چندین اقتباس از قرآن کریم صورت پذیرفته است :
الف : در مصرع چهارم اقتباسی است از این آیه :
«إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا صَرْصَرًا فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُّسْتَمِرٍّ»{القمر/19}
 با این تغییر که انوری کلمه ی یوم را جمع بسته و به « ایّام» تغییر داده است
ب: در مصرع ششم  اقتباسی است از این آیه:
«وَفَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُيُونًا فَالْتَقَى الْمَاء عَلَى أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ»{ القمر/12}
ج: در مصرع هشتم  اقتباسی صورت پذیرفته است  از آیه ی :
«خُشَّعًا أَبْصَارُهُمْ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ كَأَنَّهُمْ جَرَادٌ مُّنتَشِرٌ» { القمر/7}
د: در مصرع دوازدهم اقتباسی است از آیه ی:
«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا»{الکهف/107}
با این تغییر که « جنّات » را به مفرد آن « جنّة» تبدیل کرده است
هـ: و نیز در همین مصرع  اقتباسی است از آیه ی:
« فَفَتَحْنَا أَبْوَابَ السَّمَاء بِمَاء مُّنْهَمِرٍ»{القمر/11}
9- بر وزن{فاعلاتن مفاعلن فعلن }بحر:{خفیف مسدس مخبون}

بسته دست « خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ»
باس او بر «خَلَقْتَهُ مِن طِينٍ »

که در هر دو مصرع اقتباسی است از آیه ی شریفه ی :
« قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَاْ خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ» { الاعراف/12}
10- و هم از اوست در قصیده ای دیگر بر همین وزن:

آتـــش خاطـرت نموده قیام
به جواب«خَلَقْتَهُ مِن طِينٍ»

که در مصرع دوم اقتباسی است از همان آیه
11- باز در همین وزن، از اوست :

نکنم خواجه را بــه شعـــر هجـــا
لیـــــک بـرخوانــــم آیتـــی ز نبی
« إِنَّ قَـــارُونَ كَانَ مِـــن مُوسَى»
خواجه آن است کاید از پی «فا»

که مصرع سوّم،اقتباس است از آیه ی :
«إِنَّ قَارُونَ كَانَ مِن قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَيْهِمْ وَآتَيْنَاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ»{القصص/76}
با این تغییر که  کلمه ی « قوم» از عبارت « كَانَ مِن قَوْم مُوسَى» حذف گردیده است.
12- و نیز از اوست در همین وزن:

هیچ بیـــرون از این دو معـــنی نیــست
چـــون از ایـــن هر دو، مرد خالی ماند
آدمـــی و بهیمـــه هـــر دو یکـــی‌اســت
کـــافـــران را کـــه آدمـــی نســـب انـــد
نص « بَلْ هُمْ أَضَلُّ » از این معنی‌است

که در مصرع چهارم ، اقتباس است از این آیه :
«أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا»{الفرقان /46}
13- و باز، در همین وزن ، از اوست :

برترین مایـــه مــرد را عقل است
بهـــترین پایـــه مـــرد را تقویست
بـــر  جمـــادات  فضـــل  آدمیـــان
هیچ بیرون از این دو معنی نیست
چون از این هر دو مرد خالی ماند
آدمـــی و بهیـــمه هـــر دو یکیست
کافـــران را کـــه آدمـــی نسـب اند
نص«بَل هُم أضَلّ»ازاین معنیست

که در مصرع آخر اقتباسی است از از چند آیه ی قرآن کریم از جمله:
«أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا»{ الفرقان/46}
14- بر وزن{ فاعلاتن فاعلاتن فاعلات }= بحر:{ رمل مسدس ممقصور} :

چون گره بر ابروی قهرت زند
آسمان گوید :«کَفَی اللهُ القِتـَال»

که در مصرع دوّم اقتباسی است  با حذف مفعولٌ به نخست، از فعل { کَفَی} یعنی { المؤمنین} از آیه ی :
« وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنَالُوا خَيْرًا وَكَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ وَكَانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزِيزًا» { الاحزاب/25}
15- و در همین وزن از اوست:

هرکه سعـــی بد کند در حـق خلق
همچو سعـــی خویش بد بینـد جزا
هـــمچنین فرمـود ایـــزد در نــبی
«لَّيْسَ لِلْإِنسَـــانِ إِلَّا مَـــا سَعَـــى»

که تمام مصرع آخر اقتباس است از آیه ی شریفه ی :
« وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى»{ النجم/39}
در بخش نخست موزون افتاده های سوره بقره را بر شمردیم . اینک در ادامه موزون افتاده های سوره مبارکه آل عمران را که بعضا می توانند در جایگاه بیتی یا مصرعی یا رکنی از مصرعی بنشینند ، را ارائه می دهیم.