آخرین اخبار

جلوه ی هنری ردیف در شعر پارسی(گفتارهفتم-به قلم حمید خصلتی)

ردیف یکی از شاخصه های اصلی موفقیت یا عدم موفقیت یک شعر است وگاه این شاخصه ی اصلی به دلایل مختلف ارزش وکارکرد های تعیین کننده ی آن نادیده گرفته می شود. گاهی ردیف آنچنان خودش را در شعر نشان میدهد که انگار بقیه ی عناصر شعر چندان اهمیتی ندارند و گاه آنچنان به حاشیه رانده می شود که گویی یکی از اجزای تحمیلی شعر است وشاعر چاره ای جز تحمل آن ندارد. اما از انجا که ردیف یکی از ویژگی های اختصاصی شعر فارسی است وتعداد اشعار مردف بسیار بیشتر ازاشعار بدون ردیف است، کارشناسان فن همیشه کوشیده اند ارزشهای هنری و زیبایی شناسانه ی ردیف را به شاعران ومخاطبان شعر گوشزد کنند وگاه شاعرانی چون حافظ ومولوی وخیلی از بزرگان شعر قابلیت های جدیدی به ردیف افزوده اند.
در این گفتار سعی می شود به قابلیت ها وارزشهای هنری وخلاقانه ی ردیف پرداخته شود.
شعر کلاسیک یا موزون به واسطه ی برخورداری از موسیقی در ساحتی از زبان قرار گرفته است که احساسات درونی وعواطف شورانگیز شاعر را به بهترین وجهی منتقل می کند حال اگر شعری از اندیشه ای سرشار ومضامینی بکر برخوردار باشد خودش را بر حافظه ی ادبی مخاطب تحمیل می کند وسهم بزرگی از این ویژگی های موجود در شعر کلاسیک به واسطه ی وجود ردیف های خلاقانه است
حال به ویزگی های بارزوهنری ردیف اشاره میکنیم
1-ویژگی موسیقایی ردیف
ردیف همواره به عنوان یکی از شالوده های اصلی موسیقی ساز مخصوصا موسیقی کناری مورد توجه بوده است.این نقش وقتی برجسته تر می شود که ارتباط محکم و موفقی از نظر همنشینی با واژه های دیگر بیت داشته باشد
دوش رفتم به در میکده خواب آلوده خرقه تر دامن وسجاده شراب آلوده.
واژه ی ردیف علاوه بر بار موسیقایی که در این بیت به دوش می کشد بار محتوایی بیت وهمچنین کل غزل حافظ را به دوش می کشد؛همچنین ارتباط معنایی آلوده در محور همنشینی با واژه هایی مثل شراب،خرقه،سجاده،میکده در این بیت وابیات بعد قابل توجه است.یا این بیت از مولانا محمد بلخی:
ای آن‌که بر اسب بقا از دیـر فـانی مـی‌روی دانا و بینای رهی، آن‌سو که دانی مـی‌‍‌روی
واژه ی میروی علاوه بر ویژگی تمام کنندگی محتوای بیت وبار موسیقایی که در تکرار واژه ی رفتن دارد نوعی حرکت مداوم وبی توقف را به ذهن می رساند ونیز هماهنگی آن با واژه های اسب حرکت را،وهماهنگی با واژه ی بقا تداوم رادر خود دارد واین است هنر ردیف وهنر شاعر خلاقی چون مولانا.
واین بیت از عراقی:
سر عشقت کس تواند گفت؟نی در وصفت کس تواند سفت؟نی
همه ی بار محتوایی مصراع یک طرف وپاسخی که ردیف می دهد یک طرف؛این هماهنگی بین ردیف وبقیه ردیف است که شعر را دلنشین وتاثیر گذار می کند.
حال به بیتی دیگر از عراقی توجه کنیم کهردیف چندان ارتباط هنرمندانه وتنگاتنگی با بیت ندارد:ای صبا جلوه ده گلستان را با نوا کن هزاردستان را
در این بیت ابتدا نقش موسیقایی بیت مورد نظر بوده ودیگر نقش تمام کنندگی محتوای بیت.

2-ویژگی مضمون سازی وخلق ترکیب های ناب
وباز از مولانا : بیا بیا که تویی جانِ جانِ جانِ سماع بیا که سرو روانی به بوستانِ سماع
واژه ی سماع علاوه بر تداعی معانی خاص وایجاد احساس رقص عارفانه در ذهن ونیز ارتباط تنگاتنگ با موسیقی وهم آوایی در بعضی حروف باواژه های:بیا،جان،روان،سرو،بوستان،باعث خلق ترکیب زیبای بوستان سماع شده که خود این ترکیب نیزدر قدرت بیت تاثیر گذار بوده است.
وبیتی زیبا از قیصر امین پور در همین راستا:
ماخواب دیده ایم که دیوار شیشه ای ست اینک رسیده ایم به تعبیر پنجره
واز علی معلم دامغانی:زبی نوایی ما بلبلان شهر غریب سیاه مست شدند از شراب باغچه ها
این ویزگی اگر چه در غزل بیشتر خودش را نشان میدهد وبرای شاعران با تجربه امکان خلق وآفرینش ایجاد می کند به همان اندازه محدودیت نیز ایجاد می کند وبرای شاعران کم تجربه ترکاری سخت به نظر می رسدشعرهایی که ردیف آن از این ویژگی برخوردار هستند هم ارتباط افقی یا عرضی ابیات به شدت قوی ومستحکم است وهم ارتباط طولی ابیات با هم.
3-ردیف بیانگر موضوع شعر یا فکر شاعر هم می تواند باشد.
ردیف هایی که شامل واژه هایی چون :هو ،حق،سماع،رب،معشوق،یارا،دلبرا و.. می باشد بیانگر موضوع عاشقانه یا عارفانه ی شعر است
وردیف هایی چون آزادی،دهقان،کارگر،معلم، خون وغیره می باشد از اندیشه ای گاه فرهنگی وگاه آزادی خواهانه واعتراضی سرچشمه می گیرد.
ردیف اگر با محتوا هماهنگ باشد تاثیر گذاری شعر را دوچندان می کند.
حال اگر در ردیفی واژه های خر،بوزینه،گوسفند وغیره باشد چه برداشتی از ان شعر خواهیم داشت؟بی شک موضوع شعر هجو وهزل خواهد بود.
4-پویایی شاخصه ی دیگر ردیف
این شاخصه بیشتر در اشعاری اتفاق می افتد که ردیف فعلی دارند.بسیار ردیف هایی را دیده ایم با است بود ،شد وگردید وافعالی از این قبیل ایجاد شده است ویژگی همه این ردیف ها ثبات وایستایی است.یعنی به انجام فعل یا نسبت دادن حالتی در گذشته یا حال دلالت می کند ومعمولا فعل انجام گرفته یاحالت وکیفیت نسبت داده شده در زمانی خاص انجام گرفته وبه اتمام رسیده است.
ردیف ایستا مثل:
چنین که حال من زار در خرابات است می مغانه مرا بهتر از مناجات است(عراقی)
در سرم عشق تو سودایی خوش است در دلم شوقت تمنایی خوش است(عراقی)
و در مقابل آن ردیف های پویا یا ایجاد کننده حرکت هستند که جنب وجوشی خاص بهبیت می دهند وبه ریتم وموسیقی شعر هم کمک می کنند:
ای آن‌که بر اسب بقا از دیـر فـانی مـی‌روی دانا و بینای رهی، آن‌سو که دانی مـی‌‍‌روی(مولوی)
می روی حرکتی مداوم را به ذهن مخاطب می رساند و با ایجاد فضایی انتظار گونه مخاطب را برای ادامه ی شعرتشویق می کند.
بر در یار من سحر مستو خراب می روم جام طرب کشیده ام زآن به شتاب می روم(عراقی)
هر زمان جوری زخوبان می کشم هر نفس دردی ز دوران می کشم(عراقی)
در این بیت عراقی کشیدن اگر چه نوعی تحرک مستقیم درخود ندارد ولی تداوم عمل کشیدن این پویایی را ایجاد می کند وهمچنین ارتباط قوی کشیدن در مصراع اول با جور تحمل باری سنگین را به ذهن می رساند و در مصراع دوم کشیدن هم معنای مصراع اول را می رساند هم نفس کشیدن را تداعی می کند.
5- تکرار ردیف
گاهی ردیف بدون واسطه تکرار می شود که همبرای پر کردن وزن صورت می گیرد وهم برای ایجاد نوعی موسیقی دلنواز
من ايـن ايــوان نُه تـو را نـمي‌دانـم نـمي‌دانـم مـن اين نقّـاش جــادو را نمي‌دانـم نمي‌دانـم(مولوی)
اي سـر مــردان بـرگو بـرگو وي شهِ مــيدان بـرگو بـرگو
اي مهِ باقـي! وي شـهِ سـاقي! جانِ ســخندان! بـرگو بـرگو(مولوی)
باران! باران!دوباره باران! باران باران !باران! ستاره باران !باران
ای کاش تمام شعر ها حرف تو بود باران! باران! بهار!باران !باران!(قیصر امین پور)
در این دوبیت قیصر علاوه بر تکرار موسیقایی واژه باران،به گونه ای بارش باران را نیز در خیال ایجاد می کند.
ونیز در غزلی از خسرو نوربخش این تکرار نوعی موسیقی وریتم پر از شیدایی وشوریدگی به ذهن می رساند:
از رستم رستم سهراب از، رستم سهراب از سهراب ، رستهرابم از از از
سهر از از رستم آب از از ، رستم سهراز، از از آب،رستهرابم از از از
ونیز ازاوست
می می خنجر اژدرها اژدرها خنجر می می
ها اژدرمی خنجرها اژدرها خنجرمی می

6-هم آوایی ردیف وقافیه به موسیقی شعر کمک می کند.
دوش آگهی زیار سفر کرده داد باد من نیز دل به باد دهم هر چه باد باد(حافظ)
ای در نبرد حیدر کرار روزگار وی راست کرده خنجرتو کار روزگار(انوری)
بی درد مردم ما خدا!بی درد مردم نامرد مردم ماخدا!نامردمردم(علی معلم دامغانی)
آن شب اما به خودم آمده بودم بودم به خودم آمده در جبن وجودم بودم(مرتضی امیری اسفندقه)
7- آوا های ردیف بیانگر احساسات،عواطف واندیشه ی شاعر
شعر به بروز رساندن احساسات،نگرش ها واندیشه های شاعر است که در قالبی خاص می ریزد و در شعر کلاسیک مخصوصا موسیقی سهم به سزایی در موفقیت شعر دارد وردیف هم به عنوان یکی از اجزای اصلی شعر بر پایه ی موسیقی استوار است.وصدا ها وآواهای ردیف به خودی خود می تواند نماینده ی احساس وعواطف لحظه ی آفرینش شعر باشد.شاعر با استفاده درست از اصوات وآواها می تواند درروح وجان خواننده وشنونده ی شعر رسوخ کند وتاثیر عاطفی شگرفی بر مخاطب بگذارد.
در شعر زیر یرلی یلی همان شولولو لولو یا نوعی کل کشیدن است که به هنگام شوق،مستی وشنیدن خبر خوش ویا عروسی ها وبزم در میان مردم مخصوصا زنان رایج است این آوا اینگونهدر شعر مولوی خودش را نشان می دهد:
ساقی بنوش ان جام می یرلی یلی یرلی یلی مطرب بگو بآوازنی یرلی یلی یرلی یلی
می می خنجر اژدرها اژدرها خنجر می می
ها اژدرمی خنجرها اژدرها خنجرمی می (خسرو نوربخش)
پر شد گلوی زخم تو پر شد گلوی زخم
زخم آمد از گلوی تو تا گفتگوی زخم(خسرونوربخش)
در بیت اخیر تکرار آواهای ردیف در طول بیت با عث شده است تااندیشه ی شاعر بیشتر به مخاطب منتقل شود.
8-اهمیت ردیف در تعیین وتغییر وزن شعر
ردیف می تواند همیشه در تنگناهای اوزان به کمک شاعر بیاید یعنی گاهی یک یا چند هجا وگاهی یک یا چند رکن عروضی شعر را پرمی کند.
آشفته کن ای غم دل طوفانی مارا انکار کن ای کفر مسلمانی مارا(علیرضا قزوه)
یک هجایی را/فع/
غرورم نمیدید این روز را چنان ناله های جگر سوز را(علیرضا قزوه)
دو هجایی/ف عل/زرا
از نیستان میکند آهم حکایت متصل زان به لب دارم چونی شیرین شکایت متصل
سه هجایی /متصل/فاعلن
ای شاه شاهان جهان الله مولانا علی ای نور چشم عاشقان الله مولانا علی
الله مولانا علی/دورکن مستفعلن مستفعلن
بیا ای راحت جانم تورا خانه کجا باشد بیا ای درد ودرمانم تورا خانه کجا باشد
تورا خانه کجا باشد/دورکن/مفاعیلن مفاعیلن
وگاه ردیف تقریبا کل بیترا در بر می گیرد:
یارا غم هجران تو اورد به جان مارا غم هجران تو اورد به جان
که وزن شعر هست مفعول مفاعیل مفاعیل وفعل
را غم هجران تو آورد به جان ردیف است و .../فعول مفاعیل مفاعیل وفعل را در بر می گیرد.با این تغییراتی که می تواند واژگان انتخاب شده برای ردیف در وزن ایجاد کند بسیار قدرت مانور شاعر بالا می رود ونقیصه ای که محدودیت قافیه ها بعضی اوقات برای شاعر به وجود می آورد کم رنگ می شود.
9-نقش ردیف در پوشاندن عیوب قافیه
گاهی قوافی که دارای حروف الحاقی ویا شایگان هستند در شعر خودنمایی می کنند ولی اگر شعری که اشکال قافیه دارد مردف باشد این عیب کمتر به چشم می آید.
دیدار تو حل مشکلات است صبر تو خلاف ممکنات است
دیباچه ی صورت بدیعت عنوان کمال حسن ذات است
ترسم که به سحر غمزه یک روز دعوی بکنی که معجزات است
زهر از قبل تو نوشداروست فحش از دهن تو طیبات است
سعدی غم نیستی ندارد جان دادن عاشقان نجات است
1-نقش ردیف در وحدت بخشیدن به تخیلات وافکار شاعر
ردیف می تواند از گسیختگی وپراکندگی افکار شاعر جلوگیری کند وآنها را دریک جهت هماهنگ کند مخصوصا در غزل که تقریبا ابیات از هم مستقل هستند وهر لحظه امکان دارد ناهماهنگی بین ابیات به وجود بیاید وارتباط طولی ابیات کم شود.وجود ردیف به ارتباط بهتر طولی وهماهنگی محتوا ی ابیات کمک می کند .
11- ایجاد وحدت نظر بین خواننده وشاعر
ردیف تا حدی وحدت نظر بین مخاطب وشاعر به وجود می آورد هرچند هر مخاطب از یک شعر موفق برداشتی متفاوت ممکن است داشته باشد ولی میشود گفت ردیف کمک می کند تا برداشتهای مخاطبین تا حدی همسو با اندیشه یشاعر پیش برود.
12-ایجاد نوعی ریتم ونظم ظاهری
ردیف علاوه بر ویزگی های گفته شده بالا باعث میشود تا شکل ظاهری شعر هم به نظم خاصی چیده ودیده شود این نیز برای مخاطب دلپذیر خواهد بود.
از انچه در مورد ویژگی های هنری ردیف گفته شد می شود به اهمیت ردیف در شعر مخصوصا غزل پی برد ودر اینجا به این گفته از دکتر شفیعی کدکنی میرسیم که هر چه غزل کامل تر میشود بسامد ردیف در ان بالاتر می رود.

تاریخ ارسال :   1392/1/25 در ساعت : 20:15:32       تعداد مشاهده : 4330