آخرین اخبار

هنر شعر خلاق ( 5 )

وحید ضیائی


جدال قوالب ، جدال برادران ناتنی




هنوز هم هستند اساتیدی از ادبیات که معتقدند یک شاعر خوب باید نزدیک " ده هزار بیت " شعر در حافظه داشته باشد و برای تبحر در این رشته 54 علم از نجوم و ریاضی و منطق و فلسفه و علوم بلاغی و ... را در آستین علمی اش داشته باشد . ( نکته اول : فکر نکنید نقل این مسئله یعنی نقد آن . حتی لویی اشتروس منتقد و پژوهشگر ادبی شهیر معاصر هم به داشتن " گنجینه ی ادبی خواننده " جهت درک بهتر متن معتقد است ، پس شاعر محترم : اینکه " چه را ، از که و چگونه می خوانید " در درجه اول و تسلط شما به دیگر علوم ادبی در درجه همسو با این امر ، جهت امر شاعری واجب است ! )
دلیل سرزدن این درسگفتار در پی در خواست یکی از خوانندگان بود که سوالی بدین شرح نوشته بودند : " آیا شعر بدون وزن امروز ایران قالب ها و محتواهای استانداردی دارد که ما موظف به رعایت آنها هستیم یا من می توانم آنطور که فکر می کنم و دلم می خواهد بنویسم؟ "
در مباحث قبلی بسیار سعی کردم که از دام قالب ها برهم و آنچه پیشنهاد می کنم رویکردی عاقلانه – شهودی در مواجهه با گرویدن به سرایش یا حتی خلق هر اثر هنری دیگر باشد . یعنی پرداختن به شعر ، نخست رسیدن به مرحله سرایش را می طلبد ، رسیدنی که با طلب دانشجو آغاز می شود با نگاه شهودی او مسیر می یابد و با علمش راهی هموار می شود پیش روی هنرمند . نگریستن " نخستین مرحله این کشف است که در خود آن نوعی خرق عادت است ، ما عادت به دیدن و لمس کردن اشیاء و آدم ها و اتفاقات را با " دوباره نگریستن " به هم می زنیم . در بازتولید کشف حاصل از نگریستنمان ، ابزار صحیح را آماده می کنیم ، واژگان ، رنگ ها و ... و انتخاب صحیح اینهاست که مرحله دوم را میسازد در آفرینش هنری . اکتشافات شاعرانه یا ارتباطات میان واژگانی " زمانی اتفاق می افتاد که حاصل جمع نگریستن و استفاده از ابزار در اتاق تخیل ما شروع به " پرداخت " می شد . و شاید بحث قالب در همین مرحله پا به عرصه نیاز می گذارد . این مجموعه و حاصل آن به ناچار در قالبی باید عرضه گردد . قالبی که گاه مثل قوالب ادبیات کلاسیک بخصوص در شعر " خود از عوامل و ابزار دخالت کننده در انتقال آفریده ی هنری می شوند " و با یک یا چند پیش تعریف " عملن در محدوده ابزار قرار می گیرند:
در شعر کلاسیک قالب مساوی ابزار است چون قصیده تعریف دارد ، محدوده دارد ، ظرفیت دارد ، غزل نیز . در شعر کلاسیک حتی ابزار پا توی کفش مرحله ی واژگانی می گذارد و قالب خود دارای بار عاطفی به واسطه ی وزن سوار شده بر آن دارد . هر اندیشه ای در هر قالب درست در نمی آید . قالب گاه ، هم به واژه حکم می راند هم به اندیشه ! قالب ، استبداد صغیر است . برای شکستنش ظرفیت بالای شاعری نیاز است اما باز محدوده ی عروض و ردیف و قافیه و تعداد ابیات و عنوان قالب ، تعاریف مشخصی دارند که فاصله گرفتن از آنها یا شعر را تبدیل به نوعی " طنز و فکاهه " می کند یا در نظر ارباب ادب ، به سخره گرفته می شود . توجه کنید به سرنوشت برخی " قوافی نو ساخته" در شعر معاصر که استبداد قالب به فکاهه کشیدشان . توجه کنید به مقاومت سرسختانه انواع غزل معاصر در مقابل مدافعان سرسخت تعاریف کلاسیک غزل که حتی در آزاد ترین نوع نگارش شعر در قوالب یاد شده نیز محدوده ی خیال در بند قافیه می ماند .
اما آیا با همه این توصیفات " شعر بدون وزن امروز ایران قالب ها و محتواهای استانداردی دارد " که جایگزینی مناسب برای این استبداد باشد ؟
( نکته دوم : شعر بدون وزن مختص امروز ایران نیست . از مرحوم هوشنگ ایرانی با جیغ بنفش گرفته تا .... بوده و ادامه خواهد داشت . این قالب (؟) یا این سبک نوشتاری نوعی ادبی از شعر معاصر ایران است . نوعی در نهایت مظلوم و مستبد !
• چرا مظلوم : چون از همان آغاز متولیانش " کوه های تنهایی بودند " که با هم بودنشان هم جز صعب العبور کردن ستیغ های این کوهستان نتیجه نداد ! تنهایی من محور انسان سرگشته شعر بی وزن ( حالا بحث داریم که بی وزن چیست ؟ آیا شعر سپید با موسیقی واژگانی خود بی وزن محسوب می شود ؟ آیا شعر آزاد امروز وزن را در بند درونی شدن نبرده است ؟ آیا گرایش به نظم منثور نشانه ی افراط در بی نظمی ناظمان نبوده است ؟ و ....) بله می گفتیم : تنهایی من محور انسان سرگشته شعر بی وزن امروز ایران و گرایش هر چه بیشتر او در تولید شاخه هایی ظریفتر و ناملموس تر در این درخت چند هزار ساله ، نتیجه ای جز روگردانی شاخه های ستبر از پذیرش این تازه رسته های ناهمانند را نداشته است . اصلن باغبانی که این پیوند هوشمندانه را به ادبیات ما – ناگزیر – تحمیل کرد گویی خود نیز برای حفظ درخت ، ناچار از این پیوند بود . حالا ناهمگونی شاخه های نو رسته با رنگ هایی الوان و میوه هایی به غایت نو ترکیب ، در درجه نخست خود درخت را در تعارض " هستی وارگی اش " قرار داده است . گاه صفار زاده چنان غریب به نظر می آید که بامداد !
• چرا مستبد : وقتی حلاوت نویی که آمده است ، " حلاوت دگر" باشد ، مزاج عابران را که عادت به خوردن سیب از درخت سیب دارند بر نمی تابد ! بی مهری با این طفل یتیم ، و راست و چپ آزار و اذیت آن توسط شاخه کلفت های ادبی ، جوان ما را خود سر ، موذی و مردم گریز کرده است . شعری که در آوانگاردترین لایه هایش تنها برای خواص نوشته می شود و مخاطب عام و عوام ناگزیر یا باید نفی کنند یا به کسوت خواص درآمده یا وانمود کنند ! شعری که اگر چه هم ریشه با درخت کهن سال است اما بر خلاف آمد و عادت ِ درخت میوه هایی نو ترکیب عرضه می کند و مزاج مخاطب عابر از چشش آن بیزار است . مخاطب اگر چه نمود رسانه های این ترکیب را بیشتر حس می کند اما عادت ذائقه ای برای امتحانش را ندارد ، حتی اگر همریشه با همان درخت سیب هرساله اش باشد . پس این شاخه نو ترکیب راه خودش را میرود . در آینه چشم برگ هایی نو رسته اش خویش را می آراید و میوه ها " به عشق هم " می رویند ! و اینجاست که این حلاوت دگر را هم تاب تحمل مزه ی دیگری نیست !

تکته سوم : " آیا می توانم آنطور که فکر می کنم و دلم می خواهد بنویسم؟ " بله و نه !
شعر آزاد امروز ایران در شاخه ی ساده سرایی یا آوانگارد نویسی اش ، قانون خودش را همراه نوشته شدنش می نویسد ! این جوان ، اگر چه پیشتر ها تجربه ی سپید سرایی و میان وزن سرایی هایی مثل اخوان و فروغ را چشیده است ، اما در راهی که به شعر ختم می شود ، در بیشتر مواقع ، قانونی خود نگاشته دارد همسو با نویسندگان هم عصرش . یعنی راه را آوانگارد ها باز می کنند با خلق نو پدیده هایی با ریشه یا بی ریشه و خیل همراهان نیز به تجربه آن می پردازند در همان زبان و سبک نوشتار پیشنهاد شده . روشنتر بگویم ، شاعر ان امروز ، شعر را بو می کشند و راه خود را انتخاب می کنند . در راستای همین درختند اما بر شاخه ای پیوندی سوارند . مدام در حال ترکیب افزایی اند . ترکیباتی که فرصت چشیده شدن را هم گاهی ندارند . اما چنان سریع رشد می کنند که تصور درختی روی درخت دیگر را به ذهن متبادر می کنند . تصویری سوررئالیستی از فردای شعر ایران !
به همین خاطر است که نوشتن به زبان شعر امروز ، آشنایی دقیق می خواهد به راه ، به زبان ، به تاریخ تجربه های پیشین ، به چگونه بند بازی کردن بر درخت کهن سالی که رویش سبز شده ایم !

درسگفتار بعدی در راه است ...


(درسگفتار های این مجموعه در کلاس هایی به همین عنوان در کتابخانه مرکزی اردبیل ارائه می گردد . دوستان علاوه بر همین بخش می توانند کل مباحث را از قسمت " آموزش شعر " وبسایت شخصی من www.sherastan.ir پیگیری نمایند . ممنونم .)

تاریخ ارسال :   1392/7/20 در ساعت : 11:9:37       تعداد مشاهده : 3368