آخرین اخبار

خیال،دژهوش ربا یا سرزمین اوهام،گفتاراول «حمید خصلتی»

در ادامه مباحث کارگاه شعر به مبحث خیال می پردازیم مبحث مرتبط با این گفتار پیشتر ها در گفتار هشتم با عنوان "عاطفه وجایگاه آن در شعر" ارائه شده بود.

شعر دنیایی است که قرن هاست بخش بزرگی از مردم را به خود مشغول داشته است چه در سرودن شعر وچه در خواندن ولذت بردن از شعر .واینکه شعر چیست خود مشغله ی دیگری بوده است که این سوال خود سرچشمه تحقیق ها وپزوهش های دامنه داری در این زمینه شده است. در زمان های مختلف تعاریف متعددی از شعر صورت گرفته است از نخستین تعریف ها که شعر را کلامی موزون ومقفی دانسته تا نظرات دیگری که آن را کلامی مخیل ،موزون ومقفا دانسته اند وتا نگاه های تازه تری چون تعریف دکتر شفیعی کدکنی که جامع ترین تعریف ادبای ایرانی از شعر است.دگتر شفیعی کدکنی می گوید«شعر گره خوردگی عاطفه و تخیل است که در زبان آهنگین شکل گرفته باشد»(ادوارشعرفارسی .کدکنی. ص86).
می‌توان در میان تعاریف متعدد شعر وجوه مشترکی پیدا کرد و آن وجوه مشترک را عناصر شعر دانست. وجوهی که در اغلب تعریف‌ها به آنها اشارتی رفته است عبارتند از: 1- عاطفی و احساسی بودن2- خیال¬انگیزی3-زبان 4- وزن و موسیقی 5- اندیشه و معنا
تخیل به عنوان یکی از این عناصر شعر ساز به عقیده ی بسیاری از صاحب نظران مهمترین عنصر در آفرینش شعر است. وهمینجا باید گفت اگرچه مهمترین عنصر وشادلوده اصلی تصویرهای شاعرانه خیال است اما به تنهایی به شعر نمی انجامد ودر کنار عناصر دیگر به شعری تاثیر گذار می انجامد.استاد شفیعی کدکنی دراین باره می گوید:" کوشش ذهنی شاعر برای برقراری نسبت میان انسان و طبیعت و ایجاد تصرف ذهنی در این مفاهیم. هر گوشه‌ای از زندگی انسان با گوشه‌ای از طبیعت هزاران پیوند و ارتباط دارد که از همه¬ي این پیوندهای گوناگون ذهنی، شاعر گاه یکی را احساس می‌کند و در برابر آن بیدار می‌شود و حاصل این بیداری را به ما نشان می‌دهد".( شفیعی کدکنی، محمدرضا؛ صور خیال در شعر فارسی، تهران، آگاه، 1366، چاپ اول، ص3.).
خیا ل نوعی تصویرسازی درشعر است که شاعر به یاری ابزارها ی شعر آن را به نمایش می گذارد. او با استفاده از واژه ها" تصاویر گوناگون خیال خود را برصفحات شعر ترسیم می کند.میتوان گفت:
تخیل عبارت است از:
- توانایی مجسم کردن تصورات بینایی، حس و شنوایی در ذهن.
- توانایی به تصور در آوردن آنچه نیست.
- نیروی برای شکل دادن به تصوراتی که هنوز شکل نگرفته اند.
- دیدن چیزی که نیست.
- توانایی شکل دادن تصورات ذهنی متنوع و غنی یا مفاهیمی از مردم، جاها، چیز ها، موقعیت هایی که وجود ندارد.
الهام، تصور، خیال ...
- تخیل ویژه ی انسان است.
این تعاریف بعضی از عناصری را که بخشی از تخیل است نشان می دهد.
تخیل کردن یعنی:
- جدا کردن خود از جهان ملموس و پیش رفتن به فراسوی موقعیت های عینی.
- محدود نبودن به جهانی که ادراک می کنیم.
- جدا کردن عمل و اشیاء از معنایشان در جهان واقعی و بخشیدن معنای تازه به آن.
- یکی کردن و انسجام دادن به تجارب و ادراکات.
- ساختن آنچه نیست ولی می تواند باشد؛ وانمود کردن.
این گونه ادراکات فرد مبدل به تصورات می شود، ذخیره می شود وبه کار می رود بستگی به خود فرد فرد دارد. هر فردی ممکن است تخیلی را ترجیح دهد و توانایی تخیل کردن در افراد مختلف متفاوت است.
برای مثال، به هنگام تخیل از این ها مدد می گیریم:
- تجارب بینایی
- تجارب شنوایی
- تجارب حسی

بحث در مورد خیال شاید به گستردگی بحث در باره شعر باشد.اما آنچه در این گفتار به آن پرداخته خواهد شد باز کردن روزنه ای برای ورود به گستره وسیع تخیل است.عده ای عمل خیال کردن یا همان تخیل را یک توانایی در ذهن بشر دانسته اند که این توانایی باعث به وجود آمدن تصویر هایی مجازی در ذهن می شود. گروهی نیزتخیل رانجوايی درون ذهنی و غير واقعی دانسته اند که که همراه باتجسم باشد هرچه باشد این فرایند ذهنی پیش نیاز هایی دارد که این پیش نیاز ها هرچه بهتر شناخته شده وبه کار روند،تخیل دامنه دار تر وموثر تری ایجاد خواهد شد.
به این جمله ها دقت کنید:
1-من خیال می کردم علی از مشهد رسیده باشد.
2- خیال نقش تو در کارگاه دیده کشیدم به صورت تو نگاری ندیدم و نشنیدم(حافظ)
3-خوابی خیالی چیستی اشکی بگو آهی بگو(اوستا)
4-خیال خال تو با خود به خاک خواهم برد که تا ز خال تو خاکم شود عبیرآمیز(حافظ)
5- خيالم چون کبوترهاي وحشي مي کند پرواز رَوَد آنجا که مي بافند کولي هاي جادو، گيسوي شب را(مشیری)
6- وه! که جدا نمی‌شود نقش تو از خیال من(سعدی)
7-خیال روی تو چون بگذرد به گلشن چشم دل از پی نظر آید به سوی روزن چشم
8-چون خیال تو درآید به دلم رقص کنان چه خیالات دگر مست درآید به میان
گرد برگردت خیالت همه در رقص شوند وآن خیال چو مه تو به میان رقص کنان(مولوی)
9-در هوس خيال او همچو خيال گشتـه ام وز سر رشك نام او نام رخ قمر برم (مولوی)
در ابتدایی ترین برداشت ( شماره1) خیال فقط نوعی انگاره است.انگاشتن،پنداشتن ومانند آن
در شماره2خیال یک تصویر در پس زمینه ذهن است.
در شماره 3 به تصویری مجازی وعلاوه برآن وهمی اشاره دارد
درشماره4خیال تصویری ذهنی است که گویا در ذهن شاعر عمیق تر است وحتی دارای عطر وبو هم هست.
در شماره5و6 به جایگاهی از ذهن اشاره می کند که توانایی تصویر سازی دارد و در ادامه تصاویری ارائه میکند که توسط همین خیال آفریده شده است.
در شماره های 7 تا 9 تصویری عمیق تر وکارکردی ماهرانه تر از خیال در اشعار آمده است.
آنچه در بالا آورده شد نمونه هایی از مراتب خیال وعمل تخیل بود که از سطحی ترین شکل خیال تا عمیق ترین آن در ابیات پایانی آمده بود والبته انتخاب اشعاربه گونه ای بوده است که واژه «خیال» با همان کار کرد مورد نظر در هر سطر همخوانی داشته باشد.
آنچه دربیشتر مثال های بالا مشترک است ،تصویری ذهنی است که از پدیده های قبلا دیده شده به ذهن رسیده است.
پس تا اینجا میتوان گفت برای ایجاد خیال چند عنصر نیاز است..... ادامه بحث در گفتار بعدی.

تاریخ ارسال :   1393/1/20 در ساعت : 2:10:7       تعداد مشاهده : 2282