بنام خدای شگفتی ها

ز قــانــون نــفــس جُــسـتـم رمـوز پـردهٔ هـسـتـی

هــمــیـن آواز مـی‌آیـدکـه : بسیار اسـت آهـنـگـم

استاد محمد کاظم کاظمی در مقام شرح و تصحیح این بیت با استناد به قرائتی که استاد سر آهنگ از این موضوع دارد شکل صحیح این بیت را به صورت زیر در کتاب ((کلید در باز ص 208) درج کرده اند:

ز قــانــون نــفــس جُــسـتـم رمـوز پـردهٔ هـسـتـی

هــمــیـن آواز مـی‌آیـدکـه: بی ساز اسـت آهـنـگـم

یعنی به جای کلمه ی (بسیار) کلمه ی (بی ساز) را در این بیت صحیح تر می دانند ایشان سپس در بیان توجیه این تصحیح در همان کتاب آورده اند:

((این بیت مجموعه ای از تناسبها را در خود دارد قانون (نام یکی از وسایل موسیقی)،پرده ، آهنگ و آواز با هم ربط دارند از این گذشته استاد سراهنگ مصراع دوم را چنین می خواند:

ز قــانــون نــفــس جُــسـتـم رمـوز پـردهٔ هـسـتـی

هــمــیـن آواز مـی‌آیـد: کـه بی ساز اسـت آهـنـگـم

و اگر این ضبط درست باشد ساز هم وارد این مجموعه تناسبها می شود البته پرده و رموز رابطه ای دیگر با هم دارند که اسرار همواره در پرده اند

اما در بررسی معنایی بیت باید به تلقی ای که بیدل از( نفس) دارد هم توجه کنیم. نفس در نظر او غالبا از لوازم مادی است و مایه ی درگیری انسان در دنیا

هوس تو نیک و بد تو شد، نفس تو دام و دد تو شد

که به این جنون بلد تو شد که به عالم تو و من درآ؟

با این برداشت از نفس ،همان ضبط ((ناساز)) به جای بسیار درست می نماید یعنی آهنگ هستی – اگر از زاویه ی نفس نگریسته شود – ناساز و ناهنجار است بیدل در جایی دیگر قریب به همین مضموندارد

نفس گر می کشم،قانون حالم می خورد بر هم

چو ساز خامشی با هیچ آهنگی نمی سازم  ))

پیش از این بنده  با توجه به اینکه دسترسی به هیچ نسخه خطی و معتبری از حضرت بیدل ندارم تمرکزم را از حیث شرح بر واژه ی ((بسیار)) قرار داده بودم تا اینکه دوست عزیز و اندیشمندم آقای طباطبایی صورت صحیح این واژه را با استناد به به یک نسخه ی معتبر همان ((بی ساز ست))عنوان کردند با این تذکر لازم آمد که بنده نیز در دیدگاهم تغییراتی ایجاد کنم که متن حاضر حاصل همان تغییر دیدگاه است

عرض شود خدمت عزیزان هما نگونه که استاد کاظمی در شرحشان آورده اند  قانون از آلات موسیقی ست و پرده از گامهای آن و این دو در ارتباطند با آهنگ و همین طور ساز

اما علاوه بر این تناسبات ، حضرت بیدل واژه ی )پرده(را در ارتباط با تنفس ،خون وقلب(دل)  بارها به کار برده است

تــپــشــهــای نــفــس ز پــردة تـحـقـق مـی‌گـویـد

کــه تــا از خـود اثـر داری نـخـواهـی آرمـیـد ایـنـجـا

غـــافـــل نـــشـــوی از دل افـــســـردهٔ بــیــدل

خـونـی‌سـت درین ‌پرده‌که باید به هوس ریخت

سخن در پرده خون‌سازی به است از عرض اظهارش

کـه از تـحـسـیـن ایـن بـی‌دانـشـان دشـنـام مـی‌خیزد

پـردهٔ سـازنـفس سخت‌خموشی نواست 

رشـتـه مـگـر بـگـسـلـد تـا دهـد آهـنگ

سـخـنـی ز پـرده شـنیده‌ام به حضور دل نرسیده‌ام  

چـه نـمـایـم آنچه ندیده‌ام تو بپرس از آینه ساز من

نـــفـــس چـــه واکــشــد از پــردهٔ تــوهــم مــا 

کـه سـاز در دل خـاک اسـت و بـر هوا مضراب

با استناد به بیتهای فوق به نظر می رسد که حضرت بیدل توجه خاصی به نقش نفس در جان ن بخشی به پرده های قلب( کانون های جانبخشی به جسم) دارد ایشان با استفاد از تمثیلی که در این موضوع نهفته است وربط آن به هستی معانی بسیاری را دشت کرده است

حضرت بیدل  در بیت مورد بحث می فرمایند:  من از قانونی که بر نفس کشیدن حاکم است به اسرار پرده ی هستی پی برده ام

اما قانون حاکم بر نفس به زعم حضرت بیدل چه می تواند باشد، بهترین راهکار برای این موضوع رجوع به اشعار خود حضرت بیدل است

حضرت بیدل در بیتی می فرمایند:

خـون مـا در پـرده بـالـی مـی‌زنـد امـا چه سود؟ 

شـوخـی ایـن نـغـمـه مـوقوفست بر مضراب تیغ

بدین مفهوم که آمدو شد خون در پرده های قلب چه سودی دارد وقتی که شادی این آمد و شد موقوف به این است که تیغی خون را از بند تن آزاد کند و اورا به بیرون هدایت نماید

و در بیتی دیگر و در همین ارتباط می فرمایند:

نـــفـــس هـــر پــر زدن خــون دگــر در پــرده مــی‌ریــزد 

طــبـیـب زنـدگـی شـغـلـی هـمـیـن نـیـش مـجـس دارد

همانطور که استحضار دارید  چهار دریچه قلب از یک سری پرده های بافتی نازک (اما محکم) تشکیل شده اند که با پمپ کردن خون توسط قلب بازو بسته می شوندحضرت بیدل با استناد به این موضوع در مصراع اول می فرمایند که  نفس با هر آمد وشدش به قلب جان تازه ای می بخشد)قانون نفس)

 ((مجس ))به معنی محل نبض (رگ) است که آن را با نیش ( نیشتر می شکافتند)

حضرت بیدل درمصراع دوم می فرمایند طبیب و مداواگر ما کسی می تواند باشد که شغلش رگ زدن  و رها کردن خون از اسارت تن است(مناسبت دارد با حجامتی که برای مداوای بعضی امراض طبیبان انجام میدهند)

در یک بیت ((مضراب تیغ)) ابزار رهایی خون است و در بیت دیگری و در همان راستا نیشی که بر رگ جهنده(مجس) زده می شود

در حقیقت حضرت بیدل می فرمایند نیستی وفنا شدن انسان در راه محبوب(ریختن خونش) راه رهایی اوست نه زندگی ای جسمانی ای که سراسر اسارت و تعلق است

همین موضوع را حضرت بیدل در بیتی دیگرچنین بیان می فرمایند:

نــوایــی‌ گــل نــکـرد از پـردهٔ سـاز نـفـس بـیـدل  

زهستی بگسلم شاید رسد تاری به مضرابی

اینجا هم چاره ی رهایی را حضرت بیدل دست شدن از عالم هستی و فنا شدن می داند

و در بیتی دیگر  :

در پــردهٔ هـسـتـی نـفـسـی بـیـش نـداریـم          تـــا چـــنــد بــبــالــد قــفــس انــدود نــوایــم

اینجا هم حضرت بیدل می فرمایند که زندگی (پرده ی هستی=قلب)  وابسته به یک نفس است نفسی که بالیدنش(نوایش) محدود به قفس تن است . و اینها همه در این راستاست که دنیا( پرده ی هستی )نمی تواند مجال فراخی برای بالیدن آدمی باشد

پس قانون حاکم بر نفس (نه خود نفس) با شرحی که رفت می تواند تداعی گر اسارت انسان در دنیای خاکی باشد و حسرتی که آدمی  در این رابطه سر می دهد(بی سازی آهنگ در مصراع دوم)

در مصراع دوم بیت مورد نظر حضرت بیدل  می فرمایند:

هــمــیـن آواز مـی‌آیـد: کـه بی ساز اسـت آهـنـگـم

بدین مفهوم که با توجه به اسارت و تعلقی که نفس در تن دارد پس  آوازی که از او بر وی آید نیز صورت خوشی ندارد  و آه و ناله اب بیش نیست

با شرحی که رفت در این بیت:

((قانون نفس)) در ارتباط است با کوشش و تکاپوی انسان در عالم خاکی

((پرده ی هستی)) در مواجهه با  نفسها قلبی است که برای آنها حکم زندان را دارد و در مواجهه با انسان حجاب عالم خاکی ست

((رموز)) حاوی اسرار نهفته در این همه تکا پوی نفس( انسان) در  زندان قلب (عالم خاکی )است

((بی ساز ))در مصراع دوم روایتگر  دردهایی ست که اغلب پوشیده و در قالب رموزند ... نفسها با ناله و فغان باز گو کننده ی این اسرار دردناک می باشند

ودر پایان معنی روان بیت:

ز قــانــون نــفــس جُــسـتـم رمـوز پـردهٔ هـسـتـی

هــمــیـن آواز مـی‌آیـد: کـه بی ساز اسـت آهـنـگـم

من از قانون حاکم بر تنفس (تنگی و اسارتی که نفسها در  زندان جسم می کشند) به اسرار  نهفته در دنیا خاکی و اسارت آدمی در آن پی بردم ...و در حقیقت آوازی که از نفسها بر می آید حکایتگر همین  اسرار(دردها و تعلقات  )است

 با تشکر رضا کرمی