به دنبال لطف و محبت استاد ارجمند جناب خوش عمل کاشانی و امتثال امر ایشان،این نقد را تقدیم به ایشان و دوستان عزیز میکنم
با تقدیم احترامات فائقه..


بازباروري و بازيافت كلمات در عكسي كنار فلسفه
نگاهي به مجموعه غزل "عكسي كنار فلسفه" دكتر كاظم نظري بقا
آيدين ضيايي

غزل امروز نه تنها توانست هویتش را حفظ کند بلکه توانست به دنیاهای تازه تری هم سرك بكشد.از اين رو ديگر نمی توانیم غزل امروز را كاملن در چهارچوب قالب های کلاسیک قرار دهیم. به این معنی که اصطلاح کلاسیک در مورد غزل های مدرن و حتی فرا مدرن امروزی دیگر جواب گو نیست. و جالب این جاست که این قالب با پویایی تمام هر روز در حال حرکت و تغییر است و هر روز کارهای تازه تری در این قالب را می توان سراغ گرفت. آنچه مهم است این است که غزل امروز دیگر به عنوان یک فراروایت؛ دارای هیچگونه اتوریته ای بر روی ارکان یک متن نیستند ، قدرت و مشروعیتش مورد تردید قرارگرفته و از اریکه ی قدرت به زیر کشیده شده است اما نه برای نابودی بلکه برای آزاد کردن آن از قید و بند پیش فرضها و پیشداوری ها و گشایش عرصه ها ، فضاها و افقهای تازه برای استفاده از حداکثر پتانسیلهای نهفته در ذات آن و امکان بازباروری و بازیافت ش فراهم شده است....
در غزل امروز جزئي نگري به محيط پيرامون ،كلي گويي هايي كه پاشنه ي آشيل شعر براي مخاطب امروز بود را تحت الشعاع قرار مي دهد ،كلي گويي هايي كه اغلب شعر گذشته را تسخير كرده بود و شدت استعمالشان،آن ها را به كليشه ها و تكرار هايي كسل كننده تقليل داده بودند. البته نمي توان با اين استدلال ،غناي زباني و تسلط شاعر گذشته بر زبان را منكر شد و به همين سهلي و سادگي از آن عبور كرد بلكه نظر راقم سطور ،توجه به زبان انسان امروز ي در غزل معاصر است چيزي كه بقا چه در مجموعه ي اخير و چه در زبان و بيان شعر مختص به خودش به تاسي از رويكرد غزل مدرن وجهه ي نظرش قرار مي دهد.
زبان شعر بقا در "عكسي كنار فلسفه"،تلفيقي از زبان فاخر و زبان ساده و كاربردي ست،اين شكل كاربرد به رغم تخطي از مولفه پذير بودن و نگاه گزاره اي به شعر معاصر كه در وضعيت غلبه گر ،توان ش را صرف زبان ساده و مصطلح امروز كرده است،بقا را صاحب زبان و سبكي منحصر به فرد مي كند،همين انحصار شيوه ي كاربرد كلمات در شعر او ،شعر بقا را صاحب هويت مستقل و خودبنياد كرده كه نه استعلاي قدما را چشم بسته اعمال مي كند و نه ساده انگاري زباني امروز را با نيت ويترين سازي معاصرت شعري برمي تابد. بقا به فرا خور شعر ،و توانايي شاعرانه اش به یک واژه، بار شاعرانه می دهد و یا به کلی واژه را مسخ می کند.
از آبگينه ي چشم كلاغ ،منعكسم
و در كوير شبح،رقص تن تتن زده ام
به چارميخ اسارت كشيده ام تن و روح
شراب كوسه ز مرگابه ي چرن زده ام
يا
تهران مخوف رشت مخوف اصفهان مخوف
صحرا مخوف دشت مخوف آسمان مخوف

بقا جواز ورود هر واژه و تركيب را به شعر صادر کرده است.چه اين واژه ها و اصطلاحات فرنگي باشند و چه دعوت از تركيباتي مثل ساعت پنج عصر گارسيا لوركا بوده باشد. اصلن اين يكي از ويژگي ها ، مشخصات و مختصات شعر بقا ست .البته بقا در به كار بردن اين شيوه و سياق وسواس به خرج مي دهد تا شرط "خوب شعر گفته شدن و شعر خوب گفتن" در شعر هايش صدق كند از اين رو بقا معناي جايگاه اين كلمات براي استحصال بار شاعرانه شان را كشف مي كند تا كلمات بتوانند جایگاهی در شعر داشته باشند و در جایگاه درستشان بنشینند.
ميكروفون رعشه رعشه روح اش را روي سن قطعه قطعه بلعيده
بعد در آن فضاي نوستالوژيك ناگهان پاره پاره پاشيده
در سكانس غروب اسكله ها تانگوي ناشناس اسكلت ش
در خطوط سونات پاييزي با برگمن دوباره چرخيده
يا ا
يگناسو رسيد به ميعاد پنج عصر
رقصيده باز شعله ي فرياد پنج عصر

ساده گی و صمیمت زبان نیز یکی ديگر از خصوصیات غزل های بقا است .بقا با صمیمیت کامل با مخاطبش شروع به صحبت می کند مثل کسی که با دوستی صمیمی و چندین ساله روبرو شده به فکر فخر فروشی برای مخاطب نیست و قصد فلسفه بافی هم ندارد بلکه با زبانی که هم خود او با آن راحت تر است و هم براي مخاطبش نا آشنا و یا حد اقل غیر صمیمی نیست حرف هایش را بیان می کند.
با شمايم اي خدا شخصن
حرف دارم با شما شخصن
كرده اي و خوب مي دانم
شاعرم از ابتدا شخصن
يا
ترانه ها بدلي عاشقانه ها بدلي
پرنده ها بدلي آشيانه ها بدلي
درخت ها همه با ريشه هاش مصنوعي
شكوفه ها بدلي نوجوانه ها بدلي

می بینیم که چه از نگاه زبان و چه از دریچه عناصری که در شعر دیده می شوند مخاطب با چیز نامانوسی روبرو نیست حتی عناصري که در شعر حضور پیدا کرده اند همان عناصری اند که که مخاطب و شاعر همه روزه با آنها سر و کار دارد فقط دید گوینده نسبت به آنها شاعرانه شده است.
بقا در معاصرت غزل قيد نمي گذارد و شخصي و اختصاصي كردن را به منزله ي مولفه و مشخصه غزل معاصر به معنی قید گذاشتن برای شعر نپذيرفته است به اين معنا كه مثلن چون فلان واژه اي كه عینیت آن امروزه چندان وجود ندارد ،پس نبايد در غزل به كار برود را نمي پذيرد بلكه معتقد است شاعر بايد برای این کارش توجیهی شاعرانه و منطقي داشته باشد. مثلا بقا در شعر "شراب لبو" می خواسته دست به قدمت گرایی بزند یا فضای شعر اين را ايجاب ميكرده که شاعر از واژه ها و فضا هاي كلي براي توصيف معشوقه به شيوه ي قدما بهره بگيرد ولي اين به معناي خلع سلاح شدن بقا و استفاده ي عينا عين از مضامين كلاسيك نيست بلكه در بطن استفاده این دست کلمات کشفی نهفته است که شاعر حیفش آمده از آن دست بشوید.
بعضي فقط به پيرهنش گير مي دهند
يك عده نيز از همه سو حرف مي زنند
يك عده مو شناس قديمي نشسته اند
از شيوه هاي پيچش مو حرف مي زنند

درغزل بقا با تاثیر پذیری از فضای جدید ادبی در حوزه غزل معاصر -طوری که سراغ داريم- به محور عمودی نیز توجه فراوانی صورت گرفته این توجه نیز تنها در حد معنی باقی نمانده و به فرم و ظاهر شعر نیز سرایت کرده است بقا معمولا تلاش مي كند در طول یک شعر از واژه هایی استفاده كند که نه تنها از نظر معنوی بلکه از دیدگاه موسیقیایی نیز با هم، هم خوانی داشته باشند. توجه به محور عمودی در غزلهاي بقا ظرفیت فضا سازی مناسب تری را نیز به او داده است. ن
گاه اجتماعی در اشعار بقا به تبعيت از فضاي غزل معاصر به چشم مي خورد از اين رو غزل بقا هم به تاسي از نگاه محتوايي غزل های اجتماعی که در این چهارچوب به نقد ناهنجاری های اجتماعی محیط مي پردازد نيز از اين قاعده مستثنا نيست.
از كار ها نگو همه را ساده ساختند
در پيچ هاي ذهن شما جاده ساختند
حتا براي اينكه نگردي اسير خاك
آن ها برات خانه ي آماده ساختند
مسجود آسماني فوج فرشتگان
سجاد را نهاده و سجاده ساختند

نکته دیگری که در مورد غزل هاي بقا صادق است و هم چنین می توان آن را به عنوان یکی دیگر از ویژه گی های برخي از اشعار او بر شمرد این است که بقا برای بیان حرف های کلانش از عناصری بسیار محدود استفاده کرده عناصری که شاید اگر در ادبیات کلاسیک به عنوان یک شعر شکل می یافت فقط دست مایه ي یک بیت قرار می گرفت اما در این جا می بینیم که بقا به یاری آنها یک غزل چند بیتی سروده طوری که نه برای مخاطب خسته کن وتکراری است و نه این که بتوان گفت حرفی برای گفتن ندارد. بلکه کم بودن عناصر در بعضي از اشعار بقا باعث شده كه از تراکم تصاویر در یک شعر كاسته شود و این اجازه را به مخاطب بدهد تا از زاویه های مختلف بتواند به راحتی تمام آنچه که در شعر وجود دارد را به راحتی درک کند.
از روزهاي خسته ي بي حال خسته ام
از درگذشت ساده ي هر سال خسته ام
فكري به حال شيوه ي تكرار ها كنيد
از بازپخش اين همه سريال خسته ام

یکی دیگر از مواردي كه در اشعار بقا به چشم مي آيد ،توجه به وزن، قافیه و ردیف های جدید تري است که چه از نظر موسیقیایی و چه از نگاه محتوا و درونمایه باعث تولید لذت بیشتری برای مخاطب می شود. استفاده از رديف هايي كه کمتر مورد استفاده قرار گرفته اند و یا تا به حال استفاده نشده اند که این نکته باعث شده بقا گاهي به ردیف های ترکیبی هم روی بیاورد تا بتواند در این زمینه کارهای جدید تری را ارائه دهد.
اي روزهاي باطله بازي تمام شد
خوابيد باد غائله بازي تمام شد
باغ آفتاب و آينه را در قمار باخت
آمد به سر معامله بازي تمام شد
اما اگر بتوان مصداقي براي تصديق با مسما بودن عنوان مجموعه ي اخير از بقا ارائه كرد و نمونه اي براي همدلي كردن با "عكسي كنار فلسفه"جست و بر شمرد،شعر "توييده ي اوييده ي" بقاست.برساخت جديدي از ضماير در اين شعر ،ضماير را به لحاظ مفهومي بيشينه كرده و بار مضاعفي را بر آنها تحميل مي كند طوري كه شاعر بر نيت خطابي اش به اين صورت مي افزايد.
اويم ،تو ام ،توييده ي اوييده ام هنوز
هر سو تن ام تنيده به سوسوي برزخي...
در پايان،"عكسي كنار فلسفه ي" بقا را در كل مي توان ادامه ي منطقي روند شعري و شاعري او در پروسه ي تطور و تكامل شعر هاش دانست.