روح ایرانی

بحثی در بن مایه ها و سیر غزل

درون مایه ی غزل فارسی عشق عرفان و اندیشه است و این درون مایه ها از سرچشمه های غنی و سرشاری می تواند نشات گرفته باشد.غزل فارسی روح ایرانی از آغاز تا امروز است.با غزل فارسی می توان به روحیات و درونیات عشق و اندیشه ایرانی پی برد.اما این اندیشه ودرون مایه و روح بلند زیبا  ناب و متعالی چگونه شکل گرفته است.و این جویبار زلال وخروشان ازکجاسرچشمه می گیرد.

در ذیل درباره ی این بن مایه ها که غزل از آنها الهام و رنگ وبو وشکل گرفته است بحث می شودو استنباط را به عهده ی مخاطب می گذارم تا خود مشاهده کند که غزل از این بن مایه ها تا چه حد واندازه ای بهره گرفته است.

1-ادیان

در ادیانی که ایرانیان در روزگار باستان داشتند. دو جنبه ی تاریکی و روشنی مستقیم یا غیر مستقیم مورد توجه انسانها بود.

عمده ترین این ادیان عبارتند از:

الف:آیین زروانی:

زروان خدای مونث ومذکر بودکه خدای سرزمین پنداشته می شد . زروان سالهای درازی آرزوی فرندی می کندوچون آرزویش برآورده نمی شود. به فرزند داشتن خود شک می کند از آرزوی او هرمز واز شک او اهریمن درون زروان پدید می آید و این دو نیرو در نبردند و میانجی نبرد آنها نیز ایزد مهر است که داور انسان نیز هست.

ب:آیین مادر سالاری:

در جوامع قدیم هرجا که شاخه اصلی اقتصادی گله داری است مردسالاری وهرجا که شاخه اصلی  کشاورزی است زن سالاری حاکم است .  به ویژه که  نسل از طریق مادر بقا می یابد در آسیای غربی نیز به آثار جوامع مادر سالاری بر می خوریم. در سراسر نجد ایران تاحدود سند و همچنین تا آسیای صغیر و مصر مادر سالاری نظام مشترک است در جامعه مادر سالاری زن الزاما خود حکومت نمی کند بلکه شوهر یا برادر زن از جانب او حکومت می کندگاهی نیز چون بلقیس خود حکومت می کند. نشانه های مادر سالاری درتاریخ فرهنگ ما بن ایرانی ندارد بلکه متاثر از فرهنگ گسترده ی مادر سالاری موجوددر آسیای میانه و ایران به هنگام ورود فرهنگ هند وایرانی به این سرزمین هاست.

ج:آیین مانوی :

در این تفکر ماده متعلق به اهریمن است و پس از نه هزار سال جهان از بند ماده رها  خواهد شد دین مانوی از زمان شاپور اول ساسانی تا آخر عهد ساسانی فکر وهم بسیاری از شاهان ساسانی را به خود مشغول کرد . روحانیون زردشتی با این دین مخالفت می کردند . این آیین نه تنها در ایران بلکه در ممالک همجوار ایران از آسیای مرکزی تا متصرفات روم پیروان سرسخت یافته بود علمای ادیان در اسلام مانویت را جزء ادیان ثنوی (دو گانه گرا)دانسته اند یعنی جز ادیانی که عالم را از دو اصل متقابل نور ویا ظلمت می دانند و علمای ادیان در اروپا نیز مانویت راجزء ادیان گنوسی می دانند که به معنی معرفت و شناسایی است.

د: آیین زردشت :

در این آیین مثل آیین مانوی بد بینی وجود ندارد جهان ماده اهریمنی نیست هرمزدی است . ماده پلید نیست. فقط اهریمن ونیرو های اهریمنی به این جهان هرمزدی تاخته اند وبا آن در امیخته اند و پس از نه هزار سال این جهان مادی از پلیدی پاک خواهدشد در این دین هر فرد آفریننده کل جهان است و سپند مینو (روشنی)و اهریمن (تاریکی) در قاعده قرار دارند زردشت به حق نخستین مصلحی است که به تبلیغ توحید و عظمت خداوندی پرداخته و به خدای واحد و قادری که کبریای او بیش از خدایان کیشهای قبلی است اعتقاد داشته است .اندیشه  نیرومند زردشت بر پایه اندیشه پاک گفتار پاک و کردار پاک استوار است .دین زردشت جون به جانب مغرب نشر یافت با ادیان دیگر برخورد پیدا کرد و تحت تاثیر آنها واقع شد.

د- آیین مهر:

یکی از برجسته ترین ایزدانی که ایرانیان باستان به ستایش آنها می پرداختند ایزد مهر است . در سرودهای باستانی که در اوستای کنونی باز مانده است سرودی برای جشن میترا (مهر)که یک خدای هند وایرانی است وجود دارد که سرود مهر پشت خوانده می شود مهر ایزد پیمان و راستی و روشنی و جنگ است . ستایش ایزدان باستانی که یکی از آنها ایزد مهر بود. با رسمها و آیین های ویژه خود که قربانی نیز در میان آنها بود از کهن ترین زمان در میان ایرانیان رواج داشت .

و-آیین مزدک:

بحث خود را از نور وظلمت آغاز می کند وی معتقد است که تاریکی مانند روشنایی از روی اراده و قصد عمل نمی کند بلکه رفتارش کورانه و اتفاقی است بنابراین اختلاط نور وظلمت که نتیجه آن این عالم مادی است از روی نقشه واراده نبوده است بلکه غیر اختیاری صورت گرفته است پس در آیین مزدک برتری نور بر ظلمت بیشتر است تا در آیین مانی . درکیش مزدک نیز مانند آیین مانی از هر چیزی که علا قه روان را به ماده بیشتر می کند پرهیز باید کرد.

این ادیان یا اندیشه های اعتقادی یا باورها که ذکر شد در نیرومندی بن مایه ها ی عرفان و عشق و اندیشه ایرانی تاثیر بسیاری گذاشته است و در رگه های مختلف غزل فارسی نقش اساسی دارند.

-دین مردم ایران بعد از اسلام :

 پس از حمله اعراب مردم ایران به دو دسته تقسیم شدند.  دسته اول با قبول جزیه و پذیرفتن خراج دین آبا واجدادی خود را که زردشتی مانوی مزدکی و...بود حفظ کردند و دسته دوم دین اسلام را پذیرفتند و پس از آشنایی با تمدن و زبان عربی در کارهای مختلف مدنی و حکومتی نفوذ کردند.

2-زندگی ایرانی

در اساطیر ایرانی آمده است که انسان از خورشید به وجود آمده است ونورخورشیداز نوری است که در نطفه ی کیومرث بوده است . مسئله جاودانگی زن و میرنده بودن مرد را در اساطیر ایرانی می توان یافت .در اساطیر ایرانی همه چیز به سوی زمین میل دارد جز آتش که به سوی خورشید مایل است .پس اگر انسان از خورشید است که بر زمین افتاده است باید اورا بسوزانند تا به سرمنزل نخست بازگردد .مرگ پیوستن به نور مطلق است همچنان که در عرفان فناشرط بقاست.

اقوام هندوایرانی به اجرام آسمانی بیش از سایر عناصرطبیعت توجه اعتقادی داشتند.  در کوهستانهای ایران نیز قوم سومری زندگی می کردند که تمدن زراعی داشتندودر کار با فلزاتی چون مس وطلا ونقره مهارت داشتند.

در سومر دومجلس (پیران  یا شیوخ وجوانان)وجود داشت وهمه ی مسائل شهری می بایست به تصویب این دو مجلس برسد . نظام حکومتی دموکراسی بود.

سرزمین گسترده ایران اقوام بسیاری را در خود پرورش داده است . اقوامی با اعتقادات گوناگون ودر مکانهای متنوع وخصایص برجسته ووالا همدل وهمصدا روح ایرانی را تشکیل می دهند. آثاری که از روزگاران باستان تا کنون به یادگار مانده است  نشان دهنده ی اندیشه ی بلند و روح والای ایرانی است .این اندیشه وروح بلند در آینه ی غزل بیشترین نمود وجلوه را دارد.

3-خصوصیت ایرانی از آغاز:

الف-توجه وعلاقه به روشنی وراستی ودرستی:که در دین زردشتی در زمان هخامنشی دروغ به جای اهریمن قرار می گیرد واین بیانگر دوستی وعلاقه وراستی است.

ب-توجه به مرگ:در اساطیر ایرانی مرگ پیوستن به نورمطلق است.

ج-توجه به جمع واجتماع:بانگاه به تاریخ می بینیم اقوام ایرانی باهم مهاجرت می کنند وباهم زندگی می کنند .همچنان که سومریها به سیستم مشترک زراعت می کنند . زراعت دامداری وصنعت از کارهای عمده ی گروه ایرانی بود.در نزد این گروه زن اهمیت واحترام خاصی دارد.

د-علاقه مندی به آموختن وکسب دانش وبینش ومهارت:چنان که در کتاب اوستا می خوانیم :ای اهورا مرا از آنچه (بدان)آگاهی  آگاه گردان وبازهم در اوستا می خوانیم به آن کسی باید گوش فرا دادکه به راستی اندیشیده  به آن دانایی که پزشک زندگی است.

ه-راستگویی:چنان که یونانیان مبادی مذهب ایرانی را که مشوق راستگویی بود می ستودندودر اوستا می خوانیم مبادا کسی از شما به گفتار و آموزش دروغین گوش دهد  چه او به خان ومان و روستا وکشور ویرانی وتباهی دهد. برگ منش  نجیب دشمن جهل  تعصب  مهرورزی وهم نوع دوستی توجه به شیوه ها والگوهای پدری واجدادی  روحیه مردانگی جسارت جنگجویی  حماسی علاقه مندی به زیبایی وحقیقت تفکر وکشف پدیده های زندگی  دوستی با محل زندگی که در محل زندگی خود سعی می کردند هیجانات ودرونیات خود را به نحوی ارائه وبروز دهند .سروده های محلی واسب سواریها وشکل خانه هایی که بر اساس آب وهوای آن نواحی واقع شده اند نمونه ای از انس ودوستی و همصدایی با محل زندگی وطبیعت است .

با این مقدمه که ذکر شد  محبوب ترین قالب شعر ایرانی یعنی غزل بیشترین تاثیر را از آن خود کرده است .غزل در بطن جامعه ایرانی دوشادوش وشانه به شانه انسانها حرکت کرده است و در هر زمانه ای توانسته است قابلیت وتوانمندی خود را نشان دهد و شاعران آن را به عنوان توانمندترین ابزار وقالب فکری وروحی خود به کار می گیرند وبه حق نیز غزل  خوب توانسته است که از عهده ی روح بزرگ واندیشه ی بلند و متعالی وعمیق و مردمی و رسالت مهم ملتی فرهیخته برآید و حق مطلب را ادا کند.

پایان